Stikstofcrisis: op weg naar een oplossing

korte versie

Naast de grote opgave om klimaatverandering tegen te gaan (w.o. de stikstofcrisis), hebben we in Nederland ook te maken met een biodiversiteitscrisis. De natuur heeft te weinig ruimte en wordt te zwaar belast, met name door stikstof. De rechter oordeelde dat de overheidsmaatregelen om de uitstoot terug te dringen niet werkten.
Sociaal & Groen heeft een serie oplossingen geformuleerd.

uitgebreide versie

Het stikstofprobleem in Nederland is te vergelijken met een emmer water met een klein gat onderin, die onder een lopende kraan staat. De natuur breekt stikstof af, maar er komt steeds sneller stikstof in de natuur terecht dan dat het kan afbreken. Op een gegeven moment is de emmer vol en dreigt over te lopen. We hebben nu de volle emmer bereikt – en op sommige plekken loopt de emmer al over. Er ontstaat schade aan de natuur, de waterkwaliteit gaat achteruit, en het is slecht voor onze gezondheid als we niet snel de uitstoot van stikstof verlagen.
We merken de effecten die de overlopende stikstofemmer heeft: de (woning)bouw kent vertragingen en er is onrust en bezorgdheid bij boeren. Maar wat is stikstof? Waar komt die stikstof vandaan, en wat voor effect heeft het? Wat is het probleem eigenlijk en wat vindt Sociaal & Groen om het op te lossen?

Naast de grote opgave om klimaatverandering tegen te gaan, hebben we in Nederland ook te maken met een biodiversiteitscrisis. De natuur heeft te weinig ruimte en wordt te zwaar belast, met name door stikstof. De rechter oordeelde dat de overheidsmaatregelen om de uitstoot terug te dringen niet werkten.

Wat is stikstof?

Stikstof is overal om ons heen, al kun je het niet zien of ruiken. Veel van onze lucht bestaat uit stikstof. Het is van zichzelf niet schadelijk voor mens en natuur, maar er zijn verbindingen van stikstof en andere stoffen in de lucht die (in grote hoeveelheden) wél schadelijk kunnen zijn. Dat zijn stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3). Stikstofoxiden komen vooral in de lucht door uitlaatgassen van verkeer en de uitstoot van industrie. Ammoniak komt in de lucht door met name de mest van dieren in de veeteelt.

Wat is het probleem met stikstof?

De uitstoot van stikstof door landbouw, industrie, verkeer en huishoudens is schadelijk voor de natuur. Nederland heeft de minste natuur van Europa.
De diversiteit aan plant- en diersoorten, waaronder insecten en vogels, holt door het overschot aan stikstofoxiden en ammoniak achteruit. Stikstofoxiden en ammoniak zijn schadelijk voor de natuur als er te veel van in de lucht, bodem of water terechtkomt. Door het teveel aan stikstof treedt verzuring van de bodem op. Hierdoor verdwijnt de kalk uit de grond. Kalk is een belangrijke bouwstof voor dieren en planten. Vogels hebben kalk (calcium) nodig voor de groei van botten, net als mensen. Minder kalk in de bodem betekent minder kalk in de hele keten (planten, insecten), waardoor ook vogels minder kalk binnenkrijgen dan ze nodig hebben voor een gezonde groei van botten.
Daarnaast groeien planten die van stikstof houden extra hard, zoals brandnetels en bramenstruiken. Zij overwoekeren en verdringen kwetsbare planten (zoals de gekleurde heide en de prachtige zonnedauw), die groeien als er minder stikstof in de bodem zit. En juist de planten die verdwijnen zijn de planten waar bijvoorbeeld rupsen en vlinders van afhankelijk zijn. Hazen kunnen zich door het verdwijnen van plantensoorten ook niet meer verstoppen in heggen en struiken, en het voedsel van muizen en ratten verdwijnt door het overwoekeren door grassoorten. Het stikstofoverschot brengt dus de biodiversiteit in gevaar.

Waterkwaliteit
Als het stikstofgehalte in de kleine wateren (sloten, plassen en meren) te hoog is, neemt de algengroei in het water toe. Er ontstaat ‘algensoep’: een dikke laag die het wateroppervlak afdekt. Hetzelfde geldt voor kroos, die floreert door het teveel aan meststoffen. Door de kleine plantjes lijkt het water wel van goede kwaliteit, maar het resultaat is dat het water troebel en donker wordt; waterplanten en vissen krijgen te weinig zuurstof en licht en zullen sterven.
Alleen door de uitstoot van stikstof flink te verlagen, kunnen we kwetsbare natuur in Nederland behouden en herstellen. Minder stikstof betekent ook een forse verbetering van de waterkwaliteit, luchtkwaliteit en volksgezondheid.

Waar komt uitstoot van stikstof vandaan?

De landbouw is verantwoordelijk voor een groot deel van de stikstofdepositie in Nederland. Maar niet alleen. Ook industrie, verkeer, luchtvaart en huishoudens hebben een bijdrage aan de uitstoot. Daarnaast waait een gedeelte van de stikstof de grens over naar Nederland. Nederland ‘exporteert’ bijna 4 keer (!) meer stikstof naar het buitenland (dan er geïmporteerd wordt).

Wat merken we van te veel stikstof in de omgeving?

Grassen zijn steeds meer te zien op plekken waar bijvoorbeeld voorheen de heide mooi paars kleurde. Het is zichtbaar bij een wandeling of fietstocht kijkend naar de begroeiing in de bermen of in het bos. Nu groeien er veel brandnetels en bramen. Die planten overwoekeren zeldzame en kwetsbare planten. Dieren – zoals de wilde bij en vlinders – hebben in hun leefgebied verschillende soorten planten nodig die verschillen van bloeitijd, zodat ze het hele jaar voedsel hebben. Naast de intensieve landbouwmethoden, bestrijdingsmiddelen en verstedelijking, hebben ze dus ook last van stikstof.
Stikstof die in de bodem neerslaat, heeft ook effect op de wortels van bomen. Door de verzuring sterven nuttige schimmels rond boomwortels af. Die schimmels zijn belangrijk voor de bomen om voedingsstoffen uit de bodem op te nemen. Vooral eikenbomen hebben hier last van.

Stikstof: oud probleem

Het stikstofprobleem is niet nieuw. Al vanaf begin jaren ’70 zijn er zoveel dieren in Nederland, dat boeren de mest van hun dieren niet meer kwijt kunnen. Het ene na het andere kabinet heeft geprobeerd met technische oplossingen en vrijwillige afspraken met de sector het probleem aan te pakken, maar daarbij heeft het aantal dieren altijd door kunnen blijven groeien.

Wat gebeurt er als we niets doen?

Ondanks dat de omgeving groen blijft, gaat de natuur in ons land hard achteruit omdat de stikstofuitstoot blijft stijgen. Als we niks doen aan de uitstoot zullen verschillende planten- en dierensoorten uitsterven. Dat heeft grote gevolgen voor het hele ecosysteem. Onze voedselproductie komt zwaar onder druk te staan, omdat we afhankelijk zijn van bestuivende insecten, een gezonde bodem en schoon water.
Daarnaast kunnen we vanuit de Europese Commissie een hoge geldboete opgelegd krijgen door het niet halen van de vastgestelde doelen en het niet houden aan de regels. Dit kan economische effecten hebben. En als de uitstoot niet afneemt, worden er geen vergunningen afgegeven voor het bouwen van bijvoorbeeld woningen.

Wat betekent de uitspraak van de rechter?

Op 29 mei 2019 oordeelde de Raad van State dat de PAS*) niet voldoet aan de Europese natuurwetgeving. Voor Natuur & Milieu benadrukt deze uitspraak dat het huidige landbouwsysteem failliet is. We hebben integrale en structurele oplossingen nodig voor een landbouw die toekomstperspectief biedt.

*) De Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) was een list van de overheid om tóch bouw- of uitbreidingsvergunningen te kunnen geven in gebieden waar de stikstofgrenzen van de natuur al lang overschreden waren. In mei 2019 werd het inderdaad onwettig verklaard door de Raad van State, waardoor alle vergunningverlening stil is komen te liggen.

automatische stikstofrechten

Uit onderzoek van de Brabantse kranten en Investico van vorig jaar blijkt dat boeren en bedrijven nog zeker 30 miljoen kilo extra stikstof kunnen uitstoten. In het verleden zijn stikstofrechten namelijk ruimhartig afgegeven, waardoor veel bedrijven veel meer stikstofrechten hebben dan ze in de praktijk nodig hebben, onder meer boerenbedrijven.

Het verschil (latente rechten) kan worden gebruikt door het bedrijf zelf (intern salderen). Deze rechten kunnen ook worden opgekocht (extern salderen) door andere bedrijven die willen uitbreiden of door projectontwikkelaars die bijvoorbeeld een nieuw bedrijventerrein willen bouwen. Daardoor stijgt de hoeveelheid stikstof op onze kwetsbare natuur en wordt de reductieopgave steeds groter.
Ook de rechter erkent nu deze tegenstrijdigheid en is van mening dat niet gebruikte rechten automatisch moeten worden ingetrokken.
Anders zou “tot in lengte der dagen kunnen worden gesaldeerd met niet passend beoordeelde emissieruimte uit het verleden”, stelt de rechter. Dat verdraagt zich niet met de Europese Habitatrichtlijn en wringt bovendien met het PAS-arrest.
Daarvoor is echter een wetswijziging nodig.

wat ziet Sociaal & Groen ook als oplossing?

boeren betalen voor publieke diensten, zoals CO2-opslag en natuurbeheer. Beloon boeren voor de oplossing

De stikstofdiscussie is nogal frustrerend omdat stikstof, hoe ingrijpend ook, slechts een deelprobleem is. Klimaat speelt minstens zo’n grote rol, ook gekoppeld aan waterbeschikbaarheid en -kwaliteit. Of, vanuit een breder voedselperspectief, obesitas, diabetes, en voedselzekerheid. De ongelijke (of oneerlijke) waardeverdeling in de keten met boeren aan de onderkant daarvan. Een te nauwe blik op stikstof kan er dus toe leiden dat boeren na stikstof nog weer met de volgende uitdaging worden geconfronteerd (bijvoorbeeld: veenoxidatie in relatie tot broeikasgasuitstoot).

Ten tweede, omdat het sterke perspectief op het probleem de aandacht niet vestigt op oplossingsrichtingen, zoals Sociaal & Groen wel pleegt te doen. Vanuit de probleemgedachte is de enige oplossing minderen. Minder stikstof, minder dieren, minder boeren. Terwijl boeren juist ook meer, en meer verschillende dingen kunnen doen om natuur te beheren, veen op te bouwen, en CO2 op te slaan in bodems. Boeren hebben een oplossing, zei ZLTO een paar jaar gelden al. Sociaal & Groen wil die geluiden serieus nemen en er goed onderzoek naar doen.

Evenals transitiewetenschappers denken we bij voorkeur vanuit een systeemperspectief. We kijken dus niet naar een deelsysteem, naar alleen emissies, of alleen de boerenstand – we kijken naar het totaal aan productie, verwerking en consumptie, de rol daarvan voor de maatschappij, en hoe duurzaam (lees: volhoudbaar) dat alles is. Dat we voor een complexe uitdaging staan is duidelijk – we staan voor een transitieopgave:

De opgave maakt nogmaals duidelijk dat stikstof maar een deel van het vraagstuk is. Belangrijker, ze laat zien dat er tal van kansen voor ons voedselsysteem zijn. En wat opvalt is dat er heel veel publieke taken bij de boeren komen te liggen – ecosysteemdiensten. En aanpalend bestaan er ook nieuwe businessmodellen, zoals het produceren van plantaardige eiwitten en bouwmaterialen.

Boeren komen steevast op twee hoofdpaden uit. Het ene lijkt nog op de sector van vandaag, maar gebruikt technologische oplossingen om te verduurzamen, bijvoorbeeld uitstoot naar nul te krijgen. Kringlooplandbouw als circulaire economie. Dat vergt ook dat we de import en export van nutriënten in evenwicht brengen. Dat heeft onlosmakelijk als gevolg – en niet als doel – dat de veestapel kleiner wordt. Maar nog steeds is er dan ruimte voor ondernemende boeren op de internationale markt.

Het andere pad betreft de alternatieve voedselnetwerken waarbij burgers en boeren op lokale schaal (< 70 km) de handen ineenslaan. Herenboeren, voedselgemeenschappen. Marge en maatschappelijke meerwaarde gekoppeld aan extensievere productie. Boeren en burgers slaan de handen ineen om regeneratief te produceren. Een perfecte kans langs de randen van natuurnetwerk Nederland. Kringlooplandbouw als regeneratieve landbouw.

Beide paden gaan gepaard met dusdanige reducties dat we mogen aannemen dat ze als integrale oplossingen ook een oplossing voor het stikstofprobleem bieden. Maar in ons huidige model zijn ze niet mogelijk omdat het verdienvermogen onvoldoende is. Dat komt doordat we publieke diensten van boeren vragen, terwijl ze privaat, via het product, betaald worden. De markt is te klein om dat te dragen, en de internationale concurrentie te oneerlijk.

Circulair of regeneratief boeren, en boeren dus de gelegenheid geven om de oplossing te leveren voor de toekomst, betekent dat we ze gaan belonen voor publieke diensten. Dat doet de overheid, vanuit de belastingen. We moeten boeren gaan betalen voor CO2-opslag, landschapsbeheer, natuurbeheer, biodiversiteit. Daar geeft de minister (Staghouwer) weliswaar een eerste aanzet toe, maar echt perspectief vanuit de overheid ontbreekt nog.

Als het al niet duidelijk was – elk transitiepad is vooralsnog onlosmakelijk verbonden met een substantiële afname van de veestapel. Bij het technologische pad eenvoudigweg omdat er op regionale (< 500 km.) schaal onvoldoende diervoeders beschikbaar zijn. Bij het regeneratieve pad omdat de dieren simpelweg nog steeds te veel emissies geven. Dit is geen verrassing: transitie betekent niet alleen opbouw van het nieuwe, maar ook afbraak van wat niet meer kan.

Maar voor de boeren moeten we ook toekomst creëren. We vragen van hen om hun identiteit te veranderen. Niet alleen meer produceren, ook beheren. Dat moeten wij hen ook verdienvermogen bieden. Beloon de boeren voor de oplossing.

Wat zijn de oplossingen van Sociaal & Groen?

Alleen door de uitstoot van stikstof flink te verlagen, kunnen we kwetsbare natuur in Nederland behouden en herstellen. Veel oplossingen en maatregelen voor de stikstofcrisis hebben ook een positief effect op ons klimaat, de biodiversiteit en onze gezondheid. Daarom is het van groot belang om problemen met de biodiversiteit en ons klimaat tegelijk aan te pakken met de stikstofcrisis. Wij vinden dat nieuw stikstof- en klimaatbeleid tenminste moet voldoen aan de volgende criteria:

• intrekken van ongebruikte stikstofrechten van bedrijven;
• Nederland moet de stikstofuitstoot voor 2030 halveren, de stikstofwet moet hiervoor aangepast worden;
• Er moet een ambitieus herstelprogramma voor de natuur komen, met aandacht voor nieuwe natuur zodat gebieden met elkaar worden verbonden;
• Boeren belonen voor ecologsch beheer (publiek belang);
• De overheid moet de transitie naar duurzame landbouw zo uitvoeren, dat duurzame kringloopboeren worden gesteund;
• Alle sectoren – dus niet alleen de landbouw, maar ook mobiliteit, industrie en luchtvaart – moeten een in verhouding gelijke bijdrage leveren om de uitstoot te verminderen.

Wij staan kritisch tegenover dure oplossingen en technische oplossingen waarvan niet is bewezen dat ze de stikstofuitstoot terugdringen. Ze jagen met name individuele boeren vaak nog verder op kosten en er is meer risico dat die investeringen niet worden terugverdiend. Ook zijn dergelijke oplossingen vaak niet integraal: ze richten zich op een deel van het stikstofprobleem, in plaats van op alle factoren die optellen tot een probleem. We moeten het probleem bij de bron aanpakken. We willen onze integrale oplossingen samen met actieve en innovatieve organisaties aanreiken in gesprekken met het kabinet, beleidsmakers en politici. Zo zorgen we ervoor dat ons pleidooi wordt gehoord.

Een circulaire aanpak beschermt en herstelt de natuur en helpt de boer naar natuurvriendelijke landbouw. Met de juiste wet- en regelgeving kan en moet de Nederlandse industrie omschakelen van een energie-intensieve, fossiele industrie naar een duurzame koploper. En de luchtvaart moet innoveren.

Sociaal & Groen steunt Natuur & Milieu

Natuur & Milieu heeft de PAS de afgelopen jaren kritisch gevolgd. Samen met andere natuur- en milieuorganisaties hebben zij zich ingezet om de PAS bij te stellen. Ze sporen provinciale en landelijke overheden al lange tijd aan geen activiteiten toe te staan die stikstof produceren bij natuurgebieden waar de stikstofneerslag al te hoog was. Daarnaast hebben zij zich vooral ingezet voor een effectiever mestbeleid. Mest zorgt namelijk voor veel stikstofuitstoot doordat het verdampt in de lucht als ammoniak en naar het grondwater spoelt als nitraat. Via lobby en met praktijkvoorbeelden tonen ze aan hoe we op een andere manier met mest kunnen omgaan, zodat er niet te veel maar ook niet te weinig in de bodem belandt. Op die manier kan de kringloop gesloten worden.

Om uit de impasse te komen, sloeg Natuur & Milieu de handen ineen met Natuurmonumenten, LTO Nederland, VNO-NCW, MKB-Nederland en Bouwend Nederland. Ze kwamen met een voorstel voor een aanpak die de vermindering van de uitstoot van stikstof stevig versnelt, de natuur versterkt, boeren toekomst biedt en die weer ruimte schept voor nieuwe economische ontwikkelingen. Een eerste stap in de goede richting, maar er moet nog wel veel gebeuren om de uitstoot te halveren en te zorgen voor betere waterkwaliteit, klimaatverandering tegen te gaan en om de natuur te herstellen. Inmiddels heeft het kabinet hun voorstel overgenomen en wordt de aanpak versneld om 50 procent stikstofuitstoot terug te brengen in 2030.

Wat kun jij doen?

Met ons transport, huisvesting en voedsel stoten wij ook stikstof uit. Door je voedingspatroon of manier van reizen iets aan te passen, maak je al verschil voor de natuur en de gezondheid in Nederland.
• Vlees, vooral rundvlees, heeft de grootste stikstofbelasting. Door meer plantaardig voedsel zoals groenten, aardappelen en peulvruchten te eten, daalt je stikstofvoetafdruk aanzienlijk.
• Kies voor lokaal geproduceerd voedsel zodat het transport tot een minimum wordt beperkt. En kies voor biologische producten. Die zijn geteeld zonder chemisch-synthetische bestrijdingsmiddelen, wat beter is voor de natuur.
• Neem vaker de bus, de trein of de fiets of rijd elektrisch. De stikstofuitstoot van elektrische auto’s is 2 keer zo laag als die van auto’s op benzine of diesel.
• Lid worden van Sociaal & Groen.

Geinspireerd door Natuur & Milieu