Renaissance van De Verlichting noodzakelijk

‘Ik heb 27 standpunten van jullie gelezen en ben het met 26 roerend eens. Maar met één punt niet, dus ik steun jullie niet’.

Het afgelopen jaar zijn er weer nieuwe leden bijgekomen, maar ook enkele gegaan. Wat in het oog springt is dat veel mensen het ‘alles-of-niets’ principe aanhangen. Het lijkt wel een maatschappelijk fenomeen. Bewust of onbewust, we schikken niet meer. 

Het is een denk- en handelwijze die in onze moderne cultuur is geslopen. Een mentaliteitsverandering. De hang naar kort, snel en ‘ik eerst’. Familie van MAGA. Mensen hebben korte lontjes gekregen. Het is out om verdieping te zoeken. De nuance is gedevalueerd naar zinloze tijdverspilling. Wij geven de voorkeur aan bashen, negativisme en afzeik-tv met oppervlakkigheid en misogynie als format. In de jaren 60 en 70 discussieerden we ons de blaren op onze tongen. Nu gooien we met bommen en steken auto’s in brand om onze mening kenbaar te maken. Burgers worden steeds bozer op hun bestuurders. En elkaar. ‘Jij moet doen wat ik zeg’ is het credo. 

Rechtse politici en commentatoren spreken steeds vaker het woord ‘punt’ uit na het geven van hun mening. Het betekent ‘Ik wil niets anders horen. Zoals ik vind, is het. Ik heb gelijk.’ Erover praten is dus niet nodig.’ Het is een duiding die aangeeft dat de spreker niet geïnteresseerd is in de mening van een ander. 

We communiceren niet meer. Uit een onderzoek van Motivaction blijkt dat 38 procent van de jongeren last heeft van verbale communicatieangst en daarom alleen nog appjes verstuurt. Zo schreeuwen en postuleren we dat het een lieve lust is. 

We krijgen meningen voorgeschoteld via social media of onder het mom van een talk-show. De (journalistieke) toetsing is uit beeld aan het raken. Waarheidsvinding doet er niet toe. Alleen het sensationele heeft nieuwswaarde. Dit verklaart waarom in die setting normbesef onbelangrijk is geworden. Een crimineel verleden is tegenwoordig zelfs een pre voor publieke functies met een voorbeeldwaarde. 

Mensen steunen verantwoordelijke en visionaire organisaties niet meer omdat een enkel standpunt(je) overeenkomt met de positie van hun vijand. We leven in toenemende mate in een ‘emocratie’. We willen daarin 100% of niets. Op standpunten kan je schikken, maar niet op emotie, gevoel. En dus groeit het aantal politieke partijen. In de context van ieder zijn eigen gelijk past ieder zijn eigen partij. Bij voorkeur zonder leden zodat er geen tegenspraak mogelijk is. 

De wereld van het eigen gelijk is aantrekkelijk. Alleen-zeggenschap is het ideaal. Het tijdperk van de volksdictators is aangebroken. We argumenteren niet meer. We schikken niet omdat dat als zwak gezien wordt en een tegenargument wordt als persoonlijke aanval ervaren. Debatteren is helemaal uit. We zijn in deze transitie onze empathie aan het verliezen. Dat vereist namelijk sociale vaardigheden en het nieuwe communiceren heeft daar niets mee. We zijn de collectieve verdieping aan het verliezen.

Een samenleving kan in die verruwing, vervlakking en verrechtsing niet gedijen. Problematisch, want we leven nu eenmaal met veel mensen op één plek samen. Een onverdraagzame en oppervlakkige samenleving is een voorportaal voor conflicten en geweldsuitbarstingen en dat is precies wat we in Nederland zien gebeuren. Excessen leiden uiteindelijk tot de voorspelbare weerslag in een samenleving en dan volgen maatschappelijke correcties. We reageren dan met wet- en regelgeving. 

Wij ontkomen niet aan een intellectuele en culturele herbezinning die de nadruk legt op rede, wetenschap, vrijheid, verantwoordelijkheid, gemeenschapszin en vooruitgang. Een nieuw elan en eigentijds ethisch reveil, ontdaan van iedere religiositeit. Verlichtingsdenkers geloofden dat menselijke rationaliteit en kennis de basis vormden voor een betere samenleving. De 17e en 18e  eeuwse denkwijziging zette zich af tegen traditionele autoriteit, zoals religieuze dogma’s en feodale structuren, en pleitte voor individuele rechten, gelijkheid en tolerantie. 

Het gebruik van kritisch denken en empirisch bewijs moet leidend zijn. We ontkomen niet aan onderwijs aangaande deze denk- en handelwijze. Als we dan toch moeten hervormen kunnen in zulk ‘verlichtingsonderwijs’ tevens individuele rechten, zoals vrijheid van meningsuiting en religie, worden meegenomen, evenals sociale gelijkheid en afschaffing van ongerechtvaardigde machtstoe-eigening. Onderwijs in democratie mag daarin niet ontbreken. Nieuw hierin is de noodzaak van het aanleren van communicatievaardigheden. 

Een afgestoft en opgepoetst verlichtingsdenken brengt helderheid en zuurstof in de wijze waarop we met elkaar omgaan. Dat brengt licht in de maatschappelijke duisternis. 

Maar zover zijn we nog niet. Eerst moeten we de hobbel van verdere escalatie nemen alvorens we bereid zijn te zoeken naar nieuw licht. Tenzij het iemand lukt nu een schijnwerper op onze spiegel te plaatsen. Dan worden we eerder verlicht.